بسته بندی دارو در صنعت تهیه و تولید دارو بسیار مهم است. در واقع بسته‌بندی در هر فرایند تولید بخش مهمی را تشکیل می‌دهد و درنهایت این بسته‌بندی محصول است که نشان‌دهنده محصول، میزان حفاظت از آن و مشخصات محصول می‌باشد. اما نکته‌ای که اهمیت دارد متریال یا مواد به کار گرفته در فرایند بسته‌بندی است. در این مطلب راجع به بسته بندی و جعبه دارو و موادی که در بسته‌بندی مورد استفاده قرار می‌گیرند، صحبت می‌کنیم.
یکی از پوشش‌هایی که برای بسته‌بندی در نظر می‌گیرند پوشش‌ها و بطری‌های پلاستیکی است که احتمالاً شما نیز تعداد زیادی از آنها را مشاهده می‌کنید. اما سؤالی که در این میان مطرح می‌شود این است که " آیا بسته‌بندی‌های پلاستیکی بهداشتی‌تر هستند؟ " برای پاسخ به این سؤال تا آخر این مطلب را همراه ما باشید.
فهرست مطالب(با کلیک بر روی هر عنوان به توضیحات بیشتر هدایت می شوید)
به تمامی فعالیت‌هایی که از پایان تعیین فرمولاسیون دارو شروع شده و تا توزیع دارو ادامه پیدا می‌کند، فرایند بسته بندی دارو می‌گویند. بسته‌بندی دارو مرحله‌ای است که حتماً باید انجام بگیرد و نمی‌توان از آن صرف‌نظر کرد. این مرحله می‌تواند به شرکت داروسازی در برندسازی و مطرح‌شدن نام شرکت کمک کند. درنتیجه شرکت‌های داروسازی سرمایه‌گذاری زیادی در این بخش انجام می‌دهند تا بازاریابی لازم انجام بگیرد. نوع موادی که لازم است در یک بسته‌بندی به کار گرفته شود به عوامل مختلفی بستگی دارد ولی اکثر موادی که مشاهده می‌کنید شیشه، پلاستیک (در انواع مختلف) و مقوا می‌باشد.
پوشش‌های پلاستیکی نقش زیادی در بسته بندی دارو دارند و بسیاری از داروها با پوشش پلاستیکی در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌گیرند. به طور کلی در بسته‌بندی مواد دارویی باید موادی استفاده شود که آسیبی به دارو نرساند و باعث از بین رفتن و یا کاهش اثربخشی دارو نشود. از این رو بسته‌بندی دارو باید به‌دقت و با در نظر گرفتن تمامی نکات انجام پذیرد. در بخش‌های بعدی با انواع بسته‌بندی دارو و به‌ویژه با بسته‌بندی‌های پلاستیکی بیشتر آشنا خواهیم شد.
بسته‌بندی دارو با توجه به اینکه در چه حد با خود دارو در تماس است به انواع بسته‌بندی اولیه، ثانویه و سوم تقسیم‌بندی می‌شود. در این مطلب قرار بر این است که پوشش‌های پلاستیکی و مزایای آنها را بررسی کنیم لذا فقط به بسته‌بندی اولیه اشاره خواهیم کرد. پوشش‌های پلاستیکی بیشتر در بسته‌بندی اولیه قابل‌مشاهده هستند و اغلب بسته‌بندی ثانویه و سوم از مقوا استفاده می‌شود.
همان‌طور که احتمالاً مشاهده کردید قرص‌ها و یا کپسول‌ها می‌توانند در پوشش‌های پلاستیکی عرضه شوند. البته برای این مواد دارویی بسته‌بندی‌های دیگری نظیر ورق‌های آلومینیومی نیز استفاده می‌شود اما چرا در بعضی موارد پلاستیک نسبت به سایر موارد اولویت دارد؟
پلاستیک ماده‌ای است که در علم شیمی به‌عنوان ماده‌ای بی‌اثر و بدون واکنش با محیط اطراف شناخته می‌شود. مواد دارویی از مواد شیمیایی درست شده‌اند که ممکن است با در مجاورت قرارگرفتن برخی مواد دیگر به انجام واکنش بپردازند که نتیجه این واکنش‌ها از بین رفتن خواص دارویی و درمانی است. در نتیجه در مواردی که دارو ممکن است ترکیب با سایر مواد را انجام بدهد از پلاستیک استفاده می‌کنند. البته علاوه بر نکته‌ای که گفته شد، پلاستیک سبک‌تر است و فرایند تولید آن نیز راحت‌تر است. تولید پلاستیک در تعداد زیاد از نظر اقتصادی نیز بسیار به‌صرفه‌تر از سایر مواد در بسته‌بندی دارو است.
استفاده از پلاستیک موجب راحت‌تر شدن حمل دارو می‌شود و همین‌طور در صورت ضربه خوردن به ظرف دارو، نمی‌شکند و آسیب نمی‌بیند. البته بطری‌های شیشه‌ای کهربایی نیز در مقابل ضربه مقوم هستند و نمی‌شکنند اما درهرصورت ضدضربه بودن پلاستیک بالاتر است. در کنار تمام موارد گفته شده که مزیت‌های استفاده از پلاستیک در بسته بندی دارو هستند، تعدادی از مشکلات استفاده از پلاستیک را نیز با یکدیگر بررسی خواهیم کرد.
بر اساس ارزیابی و تحقیقات انجام شده در مجمع جهانی اقتصاد اطلاعاتی راجع به نحوه تولید پلاستیک و مرگ جاندارانی که در اثر تولید پلاستیک اتفاق می‌افتد، به دست آورده‌اند. طبق این تحقیقات به‌ازای تولید یک تن به پلاستیک سه تن ماهی در اقیانوس‌ها و آب‌های آزاد می‌میرند. البته این رقم پیش‌بینی است که برای سال 2025 به دست آورده‌اند. مرگ 3 تن جاندار در اقیانوس‌ها باعث به‌هم‌خوردن اکوسیستم اقیانوس شده و مطمئناً به دنبال آن مرگ سایر جاداران نیز اتفاق می‌افتد. استفاده از پلاستیک در بسته‌بندی دارو به روند افزایش مصرف پلاستیک و درنتیجه مرگ جانداران کمک می‌کند که این امر مسئله‌ای دی و جهانی است و در جهت مقابله با آن باید تلاش کرد.
امروزه بشر با توجه به زیان‌هایی که استفاده از پلاستیک به بار می‌آورد در جهت کاهش تولید وسایل پلاستیکی می‌کوشد و تلاش بر این است تا تمامی مردم در سطح جهان به سمت مصرف کمتر پلاستیک سوق داده شوند؛ بنابراین استفاده از پلاستیک در بسته بندی دارو هم‌چین زیان‌های جبران‌ناپذیری را به طبیعت و اکوسیستم وارد می‌کند. از این رو سعی می‌شود تا به‌جای پلاستیکی که غیرقابل‌بازگشت به طبیعت است و صدمات جبران‌ناپذیری را به بار می‌آورد از مواد PET و دوستدار محیط‌زیست که قابل بازیافت و وارد شدن به چرخه طبیعت هستند، استفاده کنند.
البته در فرایند داروسازی و بسته بندی دارو استانداردها و اصول و قواعدی نیاز است به کار گرفته شود که بسته‌بندی به درست‌ترین و بهترین شکل ممکن دربیاید؛ بنابراین عبور از این مراحل و کنارگذاشتن پلاستیکی که در بسته‌بندی استفاده می‌شود کار آسانی نیست. استفاده از مواد زیست‌تخریب‌پذیر و به طور کل موادی که می‌توانند مجدد وارد چرخه طبیعت شوند لازمه انجام آزمایش‌ها زیاد هستند تا استاندارد بودن این سری موارد برای ورود به فرایند بسته‌بندی دارو تأیید شود. مراحلی که مواد به کار برده شده در بسته‌بندی باید پشت سر بگذرانند شامل موارد زیر می‌شود:
• فرایند تولید دارو
• شرایط حمل و نقل
• شرایط جابه‌جایی دارو
• دما
• رطوبت
• بهداشت در بسته‌بندی
با توجه به‌تمامی گفته‌ها هنوز موادی که بتوانند در صنعت دارویی جایگزین پلاستیک در بسته بندی دارو شود وجود ندارد و مواد زیست‌تخریب‌پذیر و دوستدار محیط زیستی که هم‌اکنون در دسترس همگان است و به استفاده از آن توصیه می‌شود نمی‌توانند به‌راحتی وارد چرخه محیط‌زیست شوند.
دولت انگلیس اعلام کرده است که در صورت مصرف پلاستیک در فرایندهای تولید باید مالیات بیشتری پرداخت شود اما شرکت‌های داروسازی با در نظر گرفتن این مورد که هنوز جایگزینی برای پلاستیک در صنعت داروسازی در نظر گرفته نشده است، خواستار لغو و معافیت شرکت‌های داروسازی از این قانون شده‌اند. اگرچه مسیر زیادی تا جایگزین شدن پلاستیک با سایر مواد دوستدار محیط‌زیست وجود دارد اما این شرکت‌ها نیز برآیند تا کمترین آلودگی زیستی را تولید کنند و با استفاده از تکنولوژی و پیشرفت مداوم آن بتوانند مسیری در جهت کاهش استفاده از پلاستیک در بسته بندی دارو پیدا کنند.
تلاش برای کاهش ضایعات حاصل از فرایندهای تولید و بسته‌بندی نیز از دیگر اقدامات شرکت‌های داروسازی در جهت کمک به محیط‌زیست و طبیعت است.
استفاده از مواد مختلف در صنعت بسته بندی دارو بستگی به نوع شرکت سازنده، ایمنی دارو، نوع دارو، ماندگاری دارو و سایر عوامل شیمیایی بیولوژیکی دارو دارد. اما به طور کلی یک‌سری از مواد هستند که بیشتر برای بسته‌بندی مورد استفاده قرار می‌گیرند. پلاستیک، شیشه، فویل آلومینیوم، مقوا از این قبیل مواد می‌باشند. بسته‌بندی مواد دارویی به یکپارچه ماندن دارو و درنتیجه عملکرد یکسان برای تمامی قسمت‌های دارو می‌شود. بسته‌بندی و پوششی که برای دارو در نظر می‌گیرند باید تمامی این نکات را پوشش دهد و باعث افزایش ماندگاری دارو به طور کلی محافظت از دارو بشود.
داروهای تزریقی، قرص‌ها محلول‌ها و به طور کلی داروهایی که نیاز است به راحتی در دسترس بیمار قرار بگیرند با استفاده از فویل آلومینیوم بسته‌بندی می‌شوند. فویل آلومینیوم در صنعت بسته بندی دارو از محبوب‌ترین مواد است که از داروها به‌صورت جداگانه در برابر آسیب‌دیدن محافظت می‌کند و البته بیشترین شکلی که از فویل آلومینیوم مشاهده می‌شود ورق‌های آلومینیومی است که در شرکت‌های داروسازی به فراوانی مورداستفاده قرار می‌گیرد. از فویل‌های آلومینیومی برای جابه‌جایی ماد و تجهیزات پزشکی و یا لو. له‌های آزمایش حاوی خون نیز استفاده می‌کنند.
ایجاد ایمنی بالا توسط آلومینیوم و محافظت خوبی که برای دارو ایجاد می‌کند، آلومینیوم را به ماده‌ای محبوب در صنعت بسته‌بندی شرکت‌های داروسازی تبدیل کرده است. این نوع بسته‌بندی جایگزین مناسب و بهتری نسبت به بسته‌بندی‌های سنتی و یا پلاستیکی است که امروزه و با درگذشته نیز استفاده از آنها بسیار رایج و مرسوم بوده است. فویل آلومینیوم مانند یک محافظ در برابر آلودگی، نور خورشید و اکسیژن عمل می‌کنند و به همین علت است که نسبت به بسیاری از مواد اولویت دارند و استفاده از آنها در بسته بندی دارو ترجیح داده می‌شود.
استفاده از فویل آلومینیوم با توجه به مواردی که گفته شد و محافظت در برابر انواع آلودگی و اکسیژن هوا باعث می‌شود تا عمر دارو افزایش پیدا کند و به‌زودی فاسد نشود. همچنین این فویل‌ها قابلیت این را دارند که به‌صورت مهر و موم شده به دست مصرف‌کننده برسند تا ایمنی دارو افزایش یابد.
در بسته‌بندی دارو شیشه، پلاستیک، لاستیک و فویل آلومینیومی استفاده می‌شود اما هرکدام از این مواد دارای ویژگی و خواصی هستند که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت.
• ظروف شیشه‌ای: این نوه بسته‌بندی دارو بسیار مرسوم بوده و بیشتر به شکل شیشه‌ای کهربایی دیده می‌شود و برای محلول‌ها و شربت‌های دارویی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگرچه این شیشه‌ها تا حدود زیادی نشکن هستند اما در هر صورت امکان ضربه وارد شدن به آنها و شکستنشان در اثر ضربه وجود دارد اما همین‌طور می‌توانند از ورود اشعه ماورا بنفش به داخل شیشه و رسیدن به دارو جلوگیری کنند. همان‌طور که می‌دانید اشعه فرابنفش بسیار مخرب بوده و می‌تواند ساختار دارو را عوض کند در نتیجه استفاده از شیشه برای دسته‌بندی این نوع داروها بسیار هوشمندانه است.
البته سطح ظروف شیشه‌ای به دلیل ایجاد قلیا می‌توانند PH دارو را تغییر دهند و در نتیجه تغییر ph دارو، عملکرد آن از بین می‌رود. پس به طور خلاصه ویژگی ظروف شیشه‌ای شامل:
• محافظت در برابر اشعه فرابنفش
• تقریباً ضدضربه بودن (اما فراموش نکنید که در هر صورت شکستن از ویژگی‌های شیشه است!)
• تغییر pH دارو
• جلوگیری از تجزیه شدن و غیرفعال شدن دارو
• پلاستیک‌ها: پلاستیک‌ها از دیگر موادی هستند که در بسته‌بندی دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند. پلاستیک‌ها از مواد آلی ساخته می‌شوند و به‌صورت ورقه‌ورقه وجود دارند. پلاستیک‌ها در دسته پلیمرهای الی قرار دارند درنتیجه ویژگی‌های پلیمرها شامل جال پلاستیک‌ها نیز می‌شود. از پلاستیک‌ها در صنعت داروسازی و پزشکی به وفور استفاده می‌شود مثل بسته‌بندی داروها، تولید بطری برای قرص‌ها، تولید سرنگ، تولید لوله‌آزمایش و ... . ظروف پلاستیکی در مقابله با ظروف شیشه‌ای دارای چند ویژگی هستند. مثل اینکه ظروف پلاستیکی در مقابل هرگونه ضربه‌ای ایمن هستند و نمی‌شکنند. ظروف پلاستیکی بسیار سبک هستند و یکی از دلایل اصلی استفاده در بسته‌بندی دارو سبک بودن آنها است. پلاستیک‌ها قابلیت جمع شدن دارند. به طور کلی پلاستیک‌ها:
• مقاوم و نشکن در برابر ضربه
• سبک
• ارزان
• قابلیت جمع‌شدن دارند
فویل‌های آلومینیومی نیز در بخش قبل به طور کامل بررسی شدند.
بسته بندی دارو فرایندی است که بعد از فرمولاسیون دارو و در پایان فرایند تولید اتفاق می‌افتد. بسته‌بندی دارو اهمیت زادی دارد و به همین علت است که شرکت‌های داروسازی برای انجام بسته‌بندی و فرایند طراحی آن، وقت زیاد را صرف می‌کنند. بسته‌بندی دارو از دارو در برابر آسیب‌های احتمالی که از شرایط محیطی ممکن است به آن وارد شود جلوگیری می‌کند و همین‌طور معرف دارو است. بسته بندی دارو تأثیر مهمی در بازاریابی و تبلیغات دارو نیز دارد و به همین دلیل است که صنعت بسته‌بندی دارو هر روز در حال گسترش و پیشرفت است.
پلاستیک از جمله موادی است که در بسته‌بندی دارو مورد استفاده قرار می‌گیرد کاربرد آن در این فرایند به طرز چشمگیری گسترده است اما با توجه به تأثیراتی که پلاستیک بر روی طبیعت و اکوسیستم زنده می‌گذارد بهتر است که از پلاستیک در بسته‌بندی مواد دارویی استفاده نکنیم. البته که استفاده از پلاستیک مزایای خود را نیز دارد اما درهرصورت در راستای کمک به کاهش مصرف پلاستیک بهتر است تا از پلاستیک کمتری در بسته بندی دارو استفاده کنیم.
واحد تحقیق و توسعه مجتمع چاپ و بسته بندی کیان مهر